Tijdens de veertigdagentijd appelleert Broederlijk Delen ons op onze solidariteit. Andere ngo’s doen dat op hun tijd: Welzijnszorg, Rikolto, Damiaanactie, Memisa, Caritas, Licht en Liefde, …. en dat naast de wekelijkse zondagscollectes. Het houdt niet op. Kan ook niet anders: delen zit in ons christelijke DNA. Volgens Mattheüs 25,31-46 zal onze eindevaluatie zelfs afhangen van de befaamde zes werken van barmhartigheid. Later voegde de Kerk er als zevende ‘de doden begraven’ aan toe. Ken je ze nog?
Dismeesterbank (1875)
Achteraan in de kerk Heilige Kruisverheffing staat tegen de zuidelijke muur een houten meubel van drie meter lang en een meter diep, met links een deurtje. Het is een klassieke dismeesterbank, ook ‘armentafel’, ‘armendis’ of ‘tafel van de Heilige Geest’ genoemd. Houtbewerker François Devriendt uit Borgerhout (1829-1919) leverde het neogotische meubel in 1875. Van hieruit, vlak bij de ingang van de kerk, verzorgden dismeesters op zon- en feestdagen of na sommige begrafenissen een uitdeling, tot zeker eind 19de eeuw. De dismeesterbank is binnenin voorzien van legboorden en een kast met een kluisje voor dispenningen.
Dismeesters waren christenen die op georganiseerde wijze de zorg voor armen in hun parochie behartigden. Dat systeem werd in de 14de eeuw geformaliseerd in parochiale liefdadigheidsinstellingen die het verzamelen en uitdelen van levensmiddelen op zich namen. Die armendis werd dus gerund door leken. De pastoor was lid van het bestuur. Ze deelden bv. broden, brandstof en kledij uit aan behoeftige medeparochianen die op hun lijst stonden. Zo werden naakten gekleed, dorstigen gelaafd en hongerigen gespijsd. De armendis van Sint-Kruis en Sint-Anna was eeuwen lang één geheel. Pas in 1802 is die in onverdeeldheid gesplitst. De dis bestond er tot 1911.
Dispaneel (circa 1670)
Boven de bank hangt een schilderijtje op hout van 62 op 47,5 cm. Het moet zo’n 350 jaar oud zijn. Het dispaneeltje toont hoe twee burgers, dismeesters, (tweedehands)kledij uitdelen aan medeparochianen. Eén arme zit neer om een gekregen kousenbroek te passen en een andere steunt op een stok terwijl hij een kledingstuk krijgt. De linker meester staat klaar om broden uit te delen. Ze staan vlak bij de open kerkpoort.
Onder de afbeelding staat een oproep in het oud Vlaams. Omwille van het lettertype en het feit dat de dochterparochie Sint-Anna niet meer vermeld wordt, moet het waarschijnlijk na de scheiding van de parochies (1668) worden gedateerd. De kledij van de dismeesters past alvast bij die periode.
Vrij vertaald luidt de tekst als volgt (tussen haakjes geven we telkens de Bijbeltekst weer waarop wordt gealludeerd): ‘Gedenk ons, armen, die dag en nacht in ellende zitten, ongelukkig en tot wenen toe bedroefd. Gij die de mogelijkheden bezit, vergeet ons niet. Wij bidden ongemeten en onophoudelijk uit liefde tot de Heer voor uw welvaart. “Wie spaarzaam zaait, zal weinig oogsten” (2 Kor 9, 6-9). Gedenk dat wij allen broeders zijn (want) van één vader. Doe toch uit liefde iets aan onze last en aanhoor ons geweeklaag; heb medelijden met de armoede van ons allen. “Honderdvoudig zal God elke weldaad vergelden” (Mat 13,23). “De aalmoes blust (= reinigt) de zonde” (Tobit 12,8 en Jezus Sirach 3,30), om later te schitteren; “zalig zijn zij die de armen altijd gedenken” (Mat 25, 31-46). Voor de armen van Sint-Kruis hangt deze bus hier. Verhoor hun gebed.’
Onder het schilderij hing dus een collectebus.
In de kerk Sint-Anna in Brugge hangt een gelijkaardig ouder paneeltje (1609) ten voordele van de armen van Sint-Kruis en Sint-Anna. Jezus deelt er samen met drie dismeesters penningen en broden uit aan vier armelui.
Dispenningen
De goederen werden vaak vervangen door meestal loden penningen, vandaar ook armenloodjes genoemd. Ze konden ook uit tin of brons gemaakt zijn. Die tegoedbewijzen kon men bij de lokale handelaar ruilen tegen eetwaren, kledij of brandstof (turf, bussels brandhout of kolen). Dispenningen kregen, bij vaststelling van namaak of om onnodig oppotten tegen te gaan, af en toe een andere prent of vorm (rond, vierkantig, achthoekig,..). Soms droeg zo’n munt de naam van de parochie of zelfs een jaartal. Er zijn enkele van de gemeenschappelijke armendis van Sint-Kruis en Sint-Anna bewaard gebleven, o.a. uit 1533 en 1668.
Textielcontainers
De Oostenrijkse keizer Jozef II en na hem de Franse Revolutie probeerden het dissysteem over te nemen in een staatsorganisatie. In 1796 werd dat de Commissie van Burgerlijke Godshuizen en Burelen van Weldadigheid en circa 1925 de gemeentelijke dienst Commissie voor Openbare Onderstand, later OCMW, in Brugge nu Min tus genoemd.
Je zou gerust kunnen stellen dat de werkwijze van de huidige parochiale afdeling van het Sint-Vincentiusgenootschap lijkt op de armendis van toen, met dat verschil dat de goederen hier discreet aan huis worden geleverd.
Buiten, precies aan de andere kant van de kerkmuur waaraan het dispaneeltje van Sint-Kruis hangt, staan vandaag rode textielcontainers. Heel passend, want ook hier gaat het om solidariteit, barmhartigheid en armen kleden.
Eric Colenbier (Werkgroep Heemkunde Sint-Kruis)
Bronnen: Colenbier, E. (2003) ‘Sint-Kruis en Sint-Anna’ en ‘Dispanelen uit de Sint-Annakerk en uit de kerk H. Kruisverheffing (17de eeuw)’ in De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis. Een vroeg voorbeeld van rijpe neogotiek, p. 8 en 18-19; Duyck R. (1989) ‘Het diswezen van de parochie Sanctae Crucis-Sanctae Annae,’ in ’t Schrijverke, jg. 19, nr. 1-3 en p. 6-12; Van Audenaeren, K. (2020). ‘Dispenningen’ in Brugge in 100 objecten, p. 206-209.
Voor- en achterkant van een dispenning van Sint-Kruis en Sint-Anna, gedateerd 1668, de periode van het dispaneeltje uit onze kerk (privécollectie). Op de recto zijde zitten links Maria met kind Jezus en tegenover haar haar moeder Anna. Op de verso zijde een zonnemonstrans met centraal ‘JHS’ (Jezus Christus).
Dispaneel uit de kerk Sint-Anna, dochterkerk van Sint-Kruis, 85 x 61 cm, gedateerd 1609.
Recto en verso van een dispenning van Sint-Anna en Sint Kruis, niet gedateerd. Op de voorkant houdt Moeder Anna een Bijbel vast. Op haar schoot zit haar (gekroonde) dochter Maria met op haar schoot het Jezuskind. Het opschrift luidt: ‘S. Anna ora pro nobis’ (H. Anna bid voor ons). Op de ommezijde een kruis met onderaan wiggen en bovenaan ‘INRI’ en ernaast nog eens ‘St Annae’ (van Sint-Anna). Op de rand: ‘Sanctae Crucis’ (van Sint-Kruis).